Een van de belangrijkste uitgangspunten van de Omgevingswet is maatwerk. Het benutten en beschermen van de leefomgeving vragen om beoordeling per geval, per plan, per initiatief. De gemeenteraad wordt daar knap zenuwachtig van. Want hoe zit het met precedentwerking?
In mijn presentaties voor gemeenteraden gebruik ik regelmatig een plaatje met een gigantische tafel en twee stoelen in de wei, daaronder schuilen paarden. Het zou gaan om een paardeneigenaar die geen toestemming kreeg van de gemeente om een afdakje te plaatsen voor zijn paarden. Daarom plaatste hij een tafel en twee stoelen! Daar was geen toestemming voor nodig. Het plaatje leidt tot de nodige hilariteit. Het is een mooie illustratie van de botsing van de wensen van inwoners en de regels, de leef- versus de systeemwereld. Want waarom zou je geen afdakje plaatsen voor paarden? En is ook een illustratie van de onmetelijke creativiteit van inwoners. Mensen verzinnen oplossingen out-of-the-box, zelfs out-of-the-rules, net langs het randje van wat mag.
Er is altijd wel een raadslid dat reageert met: “Als we dat toelaten, dan staat het straks vol met afdakjes, tafels en stoelen”. Want als je het voor de een toestaat, dan moet dat voor de ander ook. De alarmbel van precedentwerking gaat al gauw af. Misschien wel vanuit de onzekerheid dat de raad vastzit aan zijn eigen besluiten die hij, zonder de gevolgen goed te doordenken, heeft genomen. Ergens ligt op elk moment een kwaadaardige inwoner op de loer om misbruik te maken van precedenten.
Een precedent is een gebeurtenis waarop men zich kan beroepen en kan eisen in dezelfde omstandigheden dezelfde behandeling te krijgen. Precedentwerking gaat in essentie om gelijkheid, een pijler van democratie en rechtsstaat. Tegelijkertijd heeft de gewenste en nastrevenswaardige gelijkheid een keerzijde. Immers situaties zijn nooit gelijk, omstandigheden zijn altijd net even anders, een verzoek is altijd specifiek. “Regels zijn regels” kan niet meer het antwoord zijn nu de samenleving schreeuwt om maatwerk: maatwerk in de zorg, maatwerk in de leefomgeving, maatwerk algemeen. Maar als “regels zijn regels” niet meer het uitgangspunt is, wat dan? Het ontbreken van een duidelijk houvast wakkert de angst voor precedentwerking door maatwerk aan.
Ik kan mij herinneren dat er in een kleinere gemeente waar ik heb gewerkt een verhit debat was over een tillift voor gehandicapten bij het zwembad, het enige zwembad. Zou de gemeente daar subsidie voor verstrekken, dan zou er sprake zijn van precedentwerking. Daarop beloofde de burgemeester grootmoedig dat elk ander zwembad in de gemeente desgewenst ook een tillift zou krijgen. Ligt het antwoord dus eigenlijk niet bij het motiveren en toelichten van de afwegingen. Met andere woorden waarom in de ene situatie iets wel is toegestaan of mogelijk gemaakt en waarom in de andere situatie niet. Dat vraagt veel van de communicatieve en contactuele vaardigheden van de gemeente. De raad zal er ook aan moeten wennen om open en duidelijk te zijn over argumenten en afwegingen. Maar tegen creativiteit van sommige inwoners is geen kruid gewassen.
